Ελευθερία έκφρασης και ανωνυμία στο Διαδίκτυο: το παράδειγμα των ιστολογίων

Ιωάννης Δ. Ιγγλεζάκης
Επικ. Καθηγητής Νομικής ΑΠΘ

Τα ιστολόγια συνιστούν ένα νέο μέσο για τη διάδοση απόψεων και ιδεών μέσω του Διαδικτύου, το οποίο έχει κατακτήσει το ενδιαφέρον των χρηστών και ανταγωνίζεται πλέον ισότιμα τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης. Ο λόγος είναι ότι καθιστούν δυνατή την έκφραση των απόψεων, εύκολα, γρήγορα, ανέξοδα και στο πλαίσιο ενός οικουμενικού καναλιού επικοινωνίας, όπως είναι το Διαδίκτυο.
Τα ιστολόγια είναι από μία από τις υπηρεσίες του συμμετοχικού Διαδικτύου, του Web 2.0, στις οποίες περιλαμβάνονται και οι υπηρεσίες κοινωνικής δικτύωσης. Τα νέα αυτά μέσα χρησιμοποιούνται κατά κόρον από τους πολίτες – υπηκόους καταπιεστικών κρατών για την ελεύθερη έκφραση των ιδεών, ενώ χρησιμοποιήθηκαν και για το συντονισμό των διαδηλωτών στις πρόσφατες αραβικές εξεγέρσεις.
Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι η αξιοποίηση των ιστολογίων, όπως και των μικροιστολογίων (microblogs) για τη διάδοση απόψεων και την ελεύθερη έκφραση των ιδεών αποτελεί κατάκτηση της κοινωνίας των πολιτών και για αυτό είναι χρήσιμο να τα μελετήσουμε και να διερευνήσουμε τα όρια της ελευθερίας έκφρασης και του ανώνυμου λόγου στο πλαίσιό τους.
Χρήστες των ιστολογίων είναι γενικά όσοι επιθυμούν να δημοσιεύσουν πληροφορίες ή εικόνες από την καθημερινή τους ζωή, έτσι ώστε το ιστολόγιο να χρησιμεύσει ως σημείο αναφοράς στο πλαίσιο των κοινωνικών τους επαφών, αλλά και ειδικοί σε διάφορους τομείς, όπως είναι η πολιτική, ο αθλητισμός, η πληροφορική, αλλά και η νομική επιστήμη κοκ. Σημαντική μερίδα ιστολογίων αφιερώνεται στον σχολιασμό της επικαιρότητας, αποτελώντας έτσι ένα εναλλακτικό μέσο ενημέρωσης. Οι κάτοχοι ιστολογίων (μπλόγκερς) τα οποία παρουσιάζουν ειδήσεις είναι συνήθως δημοσιογράφοι, αλλά μπορεί να είναι και ερασιτέχνες, για τους οποίους μπορούμε να πούμε ότι δρουν στο πλαίσιο της συμμετοχικής δημοσιογραφίας.
Το πλεονέκτημα που παρέχουν τα ιστολόγια είναι ότι επιτρέπουν την κατάθεση σχολίων των αναγνωστών επί των θέσεων που εκφράζει ο κάτοχός τους και την απάντηση του τελευταίου σε αυτά, έχουν δηλ. διαδραστικό χαρακτήρα, σε αντίθεση με τον έντυπο τύπο, όπου δεν είναι δυνατή η άμεση επικοινωνία με το αναγνωστικό κοινό. Ακόμα, ο κάτοχος του ιστολογίου μπορεί να επέμβει ανά πάσα στιγμή και να διορθώσει ή να συμπληρώσει τις απόψεις που εκφράζει σε αυτό.
H ελευθερία έκφρασης που εξασφαλίζουν τα ιστολόγια στους κατόχους και τους επισκέπτες – χρήστες τους προστατεύεται συνταγματικά μέσα από ένα πλέγμα διατάξεων. Καταρχήν, η ελευθερία εκφράσεως κατοχυρώνεται στο άρθρο 14 § 1 Σ και στο άρθρο 10 § 1 ΕΣΔΑ. Η διάταξη του άρθρου 14 § 1 Σ αναφέρεται στην προφορική, γραπτή και δια του τύπου έκφραση και διάδοση των στοχασμών, ωστόσο, γίνεται δεκτό ότι η αναφορά αυτή είναι ενδεικτική. Ως εκ τούτου, στο προστατευτικό πεδίο της διάταξης αυτής εμπίπτει και η χρήση του Διαδικτύου, εν γένει.
Αντίστοιχα, το άρθρο 10 § 1 ΕΣΔΑ με πιο γενική διατύπωση ορίζει ότι το δικαίωμα της ελευθερίας έκφρασης περιλαμβάνει την ελευθερία γνώμης και την ελευθερία λήψεως ή μεταδόσεως πληροφοριών ή ιδεών χωρίς επέμβαση δημόσιων αρχών και πέρα από σύνορα. Η διάταξη αυτή συνοδεύεται, βεβαίως, από τη ρήτρα ότι περιορισμοί του δικαιώματος πρέπει να αποτελούν αναγκαία μέτρα σε μια δημοκρατική κοινωνία.
Άλλες διατάξεις που κατοχυρώνουν την προστασία της ελευθερίας της έκφρασης είναι το άρθρο 19 § 2 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα και το άρθρο 19 της Οικουμενικής Διακηρύξεως για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, το οποίο έχει εμπνεύσει πολλά συνταγματικά κείμενα ανά τον κόσμο και, αν και δεν έχει δεσμευτικό χαρακτήρα, αναδεικνύεται ως πρόσφορη νομική βάση σε διεθνές επίπεδο για την κατοχύρωση της ελευθερίας εκφράσεως στα ιστολόγια.
Αν αναλύσουμε ειδικότερα το περιεχόμενο του δικαιώματος στην ελευθερία της γνώμης γίνεται σαφές ότι βρίσκει πλήρη εφαρμογή στα ιστολόγια. Ειδικότερα, όπως γίνεται δεκτό, η ελευθερία της γνώμης περιλαμβάνει το δικαίωμα της διαμόρφωσης, κατοχής, έκφρασης, διάδοσης, αποσιώπησης και λήψης γνώμης, καλύπτει δε ιδέες, γεγονότα, μηνύματα, ειδήσεις, απόψεις με ιδεολογικό υπόβαθρο ή κερδοσκοπικό κίνητρο ή ακόμα και για ψυχαγωγία ή ικανοποίηση της περιέργειας του αποδέκτη. Επομένως, το δικαίωμα προστατεύει κάθε είδους μήνυμα που μεταδίδεται στο Διαδίκτυο και ειδικότερα, τις δημοσιεύσεις στα πάσης φύσεως ιστολόγια.
Επιπλέον, η ελευθερία εκφράσεως καλύπτει τόσο τις προσωπικές απόψεις πολιτικού, κοινωνικού, φιλοσοφικού ή ιδεολογικού χαρακτήρα, όσο και τη μετάδοση πληροφοριών και στατιστικών στοιχείων, στα οποία μπορεί να βασισθεί η διαμόρφωση γνώμης κοκ. Επομένως, δεν πρέπει να γίνεται διάκριση ανάμεσα στις πληροφορίες που δημοσιεύονται στα ιστολόγια και να αποκλείονται από τη συνταγματική προστασία οι απλές πληροφορίες που δεν εμπεριέχουν αξιολογικές κρίσεις.
Η ελευθερία εκφράσεως στα ιστολόγια περιλαμβάνει, ειδικότερα, τη δυνατότητα των κατόχων των ιστολογίων με τις αναρτήσεις τους και των επισκεπτών με τα σχόλια επί αυτών, να εκφράζουν τη γνώμη τους ακόμα και με προκλητική διατύπωση. Η διατύπωση της γνώμης θα πρέπει να μην έχει δυσμενείς συνέπειες και να μην περιορίζεται από την υποχρέωση λ.χ. να μη διατυπώνονται αιρετικές απόψεις σε θρησκευτικά θέματα ή ακραίες πολιτικές απόψεις.
Βεβαίως, η ελευθερία έκφρασης σύμφωνα με το Σύνταγμα υπόκειται στην επιφύλαξη του νόμου. Το εν λόγω δικαίωμα δεν περιλαμβάνει την ελευθερία εξυβρίσεως ή συκοφαντικής δυσφημήσεως τρίτων προσώπων. Έχει νομολογηθεί δε ότι η τιμώρηση των εγκλημάτων κατά τιμής, ακόμα και όταν διαπράττονται στο Διαδίκτυο, συνιστά θεμιτό περιορισμό της ελευθερίας της γνώμης. Σχετικά βρίσκει εφαρμογή όμως η διάταξη του άρθρου 367 § 1 ΠΚ που ορίζει ότι δεν αποτελούν άδικη πράξη οι δυσμενείς κρίσεις και εκδηλώσεις που γίνονται για την εκτέλεση νόμιμων καθηκόντων, την άσκηση νόμιμης εξουσίας ή για τη διαφύλαξη δικαιώματος ή από άλλο δικαιολογημένο ενδιαφέρον. Συνακόλουθα, ο κάτοχος ιστολογίου έχει τη δυνατότητα να προβεί σε δυσμενείς κρίσεις προκειμένου να γνωστοποιήσει στους χρήστες του Διαδικτύου ένα σημαντικό γεγονός που αφορά την κοινή γνώμη δίχως τις κυρώσεις του νόμου.
Ιδίως όσον αφορά τα δημόσια πρόσωπα, γίνεται δεκτό ότι τα όρια της αποδεκτής κριτικής είναι ευρύτερα από ό,τι σε σχέση με έναν απλό ιδιώτη, καθώς το δημόσιο πρόσωπο εκτίθεται αναπόφευκτα στον έλεγχο των πράξεων του. Μάλιστα, η ελληνική έννομη τάξη αναγνωρίζει ότι το δημοσιογραφικό ενδιαφέρον μπορεί να οδηγήσει στην αποκάλυψη ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων όταν η επεξεργασία αφορά δεδομένα δημοσίων προσώπων που συνδέονται όμως με την άσκηση δημοσίου λειτουργήματος. Αυτό προβλέπεται ειδικότερα ως εξαίρεση από τον κανόνα της απαγόρευσης της επεξεργασίας ευαίσθητων δεδομένων στο ν. 2472/1997.
Αμφισβητήσεις προκαλεί ωστόσο το ζήτημα του ελέγχου των σχολίων επί των δημοσιεύσεων των ιστολογίων. Βασικό χαρακτηριστικό τους γνώρισμα είναι η δυνατότητα αμφίδρομης επικοινωνίας που παρέχουν με τους χρήστες, οι οποίοι μπορεί να διατυπώνουν σχόλια στις αναρτήσεις, εφόσον δεν έχει αποκλεισθεί η δυνατότητα σχολιασμού από τον κάτοχο του ιστολογίου. Υποστηρίζεται ότι δεν μπορεί να επιβληθεί στον διαχειριστή του ιστολογίου η υποχρέωση αφαιρέσεως σχολίων με υβριστικό ή συκοφαντικό περιεχόμενο, διότι τούτο είναι πρακτικά ανέφικτο, ωστόσο, σύμφωνα με τις διατάξεις του πδ 131/2003 για το ηλεκτρονικό εμπόριο, η υποχρέωση αυτή του διαχειριστή υφίσταται όταν γνωρίζει ότι ένα σχόλιο έχει τέτοιο περιεχόμενο, ενώ εάν δεν το γνωρίζει, οφείλει, μόλις λάβει γνώση ή ειδοποιηθεί από τον θιγόμενο, να το αφαιρέσει άμεσα.
Η ελευθερία της έκφρασης συνδέεται και με το δικαίωμα πληροφόρησης στην παθητική του διάσταση, η οποία προϋποθέτει τον πλουραλισμό των μέσων ενημέρωσης. Το δικαίωμα στην πληροφόρηση προστατεύεται άλλωστε δυνάμει του άρθρου 5 Α § 1 Σ, το οποίο αποκλείει απαγορεύσεις στην πρόσβαση στο Διαδίκτυο και σε πηγές ενημέρωσης, όπως είναι τα ιστολόγια. Αντίστοιχα, η ελευθερία της δημιουργίας ιστολογίου προστατεύεται συνταγματικά βάσει της διάταξης του άρθρου 5 Α § 2 Σ που κατοχυρώνει το δικαίωμα συμμετοχής στην κοινωνία της πληροφορίας.
Ιδιαίτερα ζητήματα προκαλεί η ανωνυμία στην περίπτωση των ιστολογίων. Γενικά, η ανωνυμία στο Διαδίκτυο είναι δικαίωμα που απορρέει από την ιδιωτικότητα, η οποία προστατεύεται αποτελεσματικά όταν δεν αποκαλύπτονται τα προσωπικά στοιχεία των χρηστών υπηρεσιών του Διαδικτύου. Η ανώνυμη έκφραση, όπως και η χρήση ψευδωνύμου, είναι επίσης συνιστώσα της ελευθερίας εκφράσεως και χρησιμοποιείται κατά κόρον στα πλαίσια της δημοσιογραφίας.
Θα πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι, γενικά, η ανωνυμία στο Διαδίκτυο μπορεί να οδηγήσει και σε παραβίαση δικαιωμάτων τρίτων προσώπων, ιδίως της ιδιωτικότητάς τους, όταν γίνεται κατάχρηση της ανωνυμίας με σκοπό τη δυσφήμηση ή παραβίαση της ιδιωτικής σφαίρας κοκ. Σχετικά, το ΕΔΑΔ έκρινε στην υπόθεση Κ.U. κατά Φινλανδίας ότι το κράτος είχε παραβιάσει την υποχρέωσή του να προστατεύσει το δικαίωμα προστασίας του ιδιωτικού βίου (άρθρο 8 ΕΣΔΑ) ενός παιδιού, καθ’ ότι δεν έλαβε τα αναγκαία μέτρα για τον εντοπισμό των ηλεκτρονικών ιχνών των δραστών που εν αγνοία του δημοσίευσαν μία διαφήμιση σεξουαλικής φύσεως σε ιστοσελίδα γνωριμιών και πιο συγκεκριμένα, διότι η ισχύουσα νομοθεσία απαγόρευε την άρση του απορρήτου των επικοινωνιών για το συγκεκριμένο αδίκημα.
Ζήτημα ανακύπτει επομένως όσον αφορά την επικείμενη νομοθέτηση της υποχρεωτικής δήλωσης των στοιχείων των υπευθύνων των ιστολογίων στο Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης. Ο στόχος της ρύθμισης αυτής είναι να δίδεται η δυνατότητα στους θιγόμενους από αναρτήσεις σε ιστολόγια να προσφεύγουν στο ΕΣΡ προκειμένου να πληροφορηθούν την ταυτότητα του διαχειριστή του ιστολογίου και να στραφούν στη συνέχεια εναντίον του ασκώντας τις σχετικές αξιώσεις.
Αντίστοιχη υποχρέωση του ιδιοκτήτη εφημερίδας ή περιοδικού να ορίζει εκδότη ή διευθυντή, τα στοιχεία των οποίων αναγράφονται στο φύλλο του εντύπου, υφίσταται με βάση τη νομοθεσία περί τύπου (άρθρο μόνο § 3 ν. 1178/1981). Επομένως, η νομοθετική κατοχύρωση της υποχρέωσης «επωνυμοποίησης» των ιστολογίων, εφόσον αυτά έχουν καθαρά ενημερωτικό χαρακτήρα, δεν είναι ξένη με το νομικό μας σύστημα. Ήδη δε έχει αρθεί νομοθετικά η δυνατότητα ανώνυμης χρήσης των κινητών τηλεφώνων και τούτο με σκοπό τη διαφύλαξη της εθνικής ασφάλειας και την προστασία της δημόσιας τάξης από αξιόποινες πράξεις.
Το ζήτημα που τίθεται είναι αν η υποχρέωση αποκάλυψης της ταυτότητας των διαχειριστών των ιστολογίων συνιστά υπέρμετρο περιορισμό της συνταγματικά κατοχυρωμένης ελευθερίας της έκφρασης. Κατά την άποψή μας, τούτο δεν συμβαίνει, κατά πρώτον, διότι η προκειμένη ρύθμιση δικαιολογείται από λόγους γενικού συμφέροντος, όπως είναι η προστασία των δικαιωμάτων των θιγόμενων από δυσφημιστικές αναρτήσεις σε ιστολόγια, λαμβανόμενης υπόψη και της νομολογίας του ΕΔΑΔ, στην οποία έγινε προηγουμένως αναφορά, κατά δεύτερον δε διότι δεν παραβιάζεται ο πυρήνας του δικαιώματος, εφόσον δεν επηρεάζεται η ελευθερία έκφρασης, και κατά τρίτον, διότι δεν θίγεται ούτε και η αρχή της αναλογικότητας, καθ’ όσον ο επιδιωκόμενος σκοπός δεν μπορεί να επιτευχθεί με άλλα, ηπιότερα μέσα.
Θεωρούμε, ωστόσο, ότι δεν είναι αναγκαία η αναγραφή των στοιχείων των συντακτών των αναρτήσεων, ούτε και των χρηστών που αναγράφουν σχόλια, και ως εκ τούτου, η επιβαλλόμενη υποχρέωση δεν μπορεί να αφορά και αυτά τα πρόσωπα, πέρα από τον διαχειριστή του ιστολογίου. Επομένως, ως προς αυτούς μπορεί να διατηρηθεί περαιτέρω η ανωνυμία.
Άλλης τάξεως θέμα είναι το ότι η ρύθμιση είναι πρακτικά ανεφάρμοστη. Δεδομένου ότι η φιλοξενία των ιστολογίων παρέχεται από παρόχους που βρίσκονται στο εξωτερικό, όπως είναι η Google, που έχει έδρα την Καλιφόρνια, δεν θα έχει ισχύ ο νόμος επί των παρόχων, ενώ επιπλέον, δεν μπορεί να εξαναγκασθεί ο κάτοχος ιστολογίου να συμμορφωθεί με την υποχρέωση αποκάλυψης της ταυτότητάς του, διότι δεν επιτρέπεται άρση απορρήτου επί παραβιάσεως της υποχρέωσης αυτής. Τούτο επιτείνεται από το γεγονός ότι στο Διαδίκτυο μπορεί κανείς να αποκρύψει τα ηλεκτρονικά του ίχνη κάνοντας χρήση υπηρεσιών ανωνυμοποίησης. Μία εναλλακτική λύση θα ήταν η υιοθέτηση ενός κώδικα δεντολογίας που θα προβλέπει την αναφορά του ονόματος του διαχειριστή σε κάθε ενημερωτικό ιστολόγιο, ωστόσο, δεν έχει αναληφθεί μία τέτοια προσπάθεια και θα ήταν μάλλον ανεδαφική ενόψει του πλήθους των ιστολογίων που ευδοκιμούν στην ελληνική μπλογκόσφαιρα.